แต่ในที่นี้ พึงทราบว่าหมายเอาลำดับ 3 ประการ คือลำดับแห่ง
การเกิดขึ้นแห่งญาณ 14, ลำดับแห่งการปฏิบัติ, และลำดับแห่งเทศนา
เพราะแสดงตามลำดับด้วยสามารถแห่งลำดับทั้ง 2 นั้น.

15. อรรถกถาวัตถุนานัตตญาณุทเทส

ว่าด้วย วัตถุนานัตตญาณ

นามรูปววัตถานญาณ ท่านยังมิได้กล่าวไว้ ฉะนั้นเพื่อที่จะแสดง
ประเภทแห่งนามรูป 5 อย่างในบัดนี้ ท่านจึงยกเอาญาณ 5 มีคำว่า
อชฺฌตฺตววตฺถาเน ปญฺญา วตฺถุนานตฺเต ญาณํ ปัญญาในการ
กำหนดธรรมภายใน เป็นวัตถุนานัตตญาณ ขึ้นแสดง ณ บัดนี้.
จริงอยู่ในนามรูปทั้งสิ้นที่ท่านกล่าวแล้ว นามรูปใดอาจที่จะ
กำหนดได้, และนามรูปใดควรกำหนด, ก็จักกำหนดนามรูปนั้น. ส่วน
นามที่เป็นโลกุตระ ไม่อาจที่จะกำหนดได้ เพราะยังไม่บรรลุ และไม่
ควรกำหนด เพราะนามที่เป็นโลกุตระไม่ใช่อารมณ์ของวิปัสสนา.
บรรดาคำเหล่านั้น คำว่า อชฺฌตฺตววตฺถาเน-ในการกำหนด
ธรรมภายใน ความว่า ชื่อว่า อัชฌัตตะ เพราะอรรถว่า ทำตนให้
เป็นอธิการเป็นไปโดยประสงค์นี้ว่า เราเมื่อเป็นไปอยู่อย่างนี้ ก็จักถึง
การยึดมั่นว่าเป็นอัตตาตัวตน.

ก็ศัพท์ว่า อชฺฌตฺต นี้ ปรากฏในอรรถ 4 อย่างคือ โคจรัช-
ฌัตตะ, นิยกัชฌัตตะ, อัชฌัตตัชฌัตตะ, วิสยัชฌัตตะ.
อันอรรถะในโคจรัชฌัตตะนี้ ย่อมปรากฏในบาลีอาคตสถานว่า
ดูก่อนอานนท์ ภิกษุนั้นตั้งจิตภายในให้มั่นในสมาธินิมิตข้างต้นนั้นแล¹...
และ เป็นผู้ยินดีแล้วในธรรมภายใน เป็นผู้มีจิตตั้งมั่นแล้ว² ดังนี้
เป็นต้น.
อรรถะในนิยกัชฌัตตะ ย่อมปรากฏในบาลีอาคตสถานว่า มี
ความผ่องใสแห่งจิตในภายใน³, หรือ ภิกษุพิจารณาเห็นธรรมในธรรม
ภายในอยู่⁴ ดังนี้เป็นต้น.
อรรถะในอัชฌัตตัชฌัตตะ ย่อมปรากฏในบาลีอาคตสถานว่า
อายตนะภายใน 6⁵, และ สภาวธรรมทั้งหลายที่เป็นภายใน⁶ดังนี้
เป็นต้น.
อรรถะในวิสยัชฌัตตะ ย่อมปรากฏในบาลีอาคตสถานว่า ดูก่อน
อานนท์ ก็วิหารธรรมอันตถาคตตรัสรู้แล้วนี้แล คือตถาคตเข้าสุญญตะ
ภายใน เพราะไม่ใส่ใจนิมิตทั้งปวงอยู่⁷ ดังนี้เป็นต้น. อธิบายว่า
วิสัยชฌัตตะนี้ ย่อมปรากฏในอรรถว่า อิสริยฐานะ. จริงอยู่ ผลสมาบัติ
1. ม.อุ. 14/357. 2. ขุ.อ. 25/35. 3. ที.สี. 9/128.
4. ที. มหา. 10/290. 5. ม.อุ. 14/811. 6. อภิ.สํ 34/1.
7. ม.อุ. 14/346.

ชื่อว่าเป็นอิสริยฐานะของพระพุทธเจ้าทั้งหลาย. แต่ในที่นี้ พึงเห็นว่า
หมายเอาในอรรถว่า อัชฌัตตัชฌัตตะ. ในการกำหนดอัชฌัตตะเหล่า
นั้น ชื่อว่า อชฺฌตฺววตฺถาเน - ในการกำหนดอัชฌัตตะ.
คำว่า วตฺถุนานตฺเต ได้แก่ ในความเป็นต่างๆ แห่งวัตถุทั้งหลาย,
อธิบายว่า ในวัตถุต่าง ๆ.
ในที่นี้ ถึงแม้ภวังคจิตอันเป็นปัจจัยแก่มโนวิญญาณ คือชวนะ
ท่านก็เรียกว่า วัตถุ เพราะเป็นฐานที่เกิดขึ้นดุจหมวด 5 แห่งปสาทะ
มีจักขุปสาทะเป็นต้นฉะนั้น. แม้อาวัชชนจิต ก็พึงทำให้เป็นที่อาศัย
ของวัตถุนั้นได้เหมือนกัน.

16. อรรถกถาโคจรนานัตตญาณุทเทส

ว่าด้วย โคจรนานัตตญาณ

คำว่า พหิทฺธา - ภายนอก ความว่า ในอารมณ์แห่งญาณ
เหล่านั้นอันมีในภายนอก จากธรรมอันเป็นอัชฌัตตัชฌัตตะ 6
คำว่า โคจรนานตฺเต - ในความต่าง ๆ แห่งโคจร ได้แก่
ในความต่าง ๆ แห่งวิสยะคืออารมณ์.